Na szczęście na zdrowie na ten Nowy Rok... - o kolędowaniu w Polsce

Oddział Etnografii Muzeum Narodowego w Gdańsku przygotował wystawę "Na szczęście, na zdrowie, na ten Nowy Rok... - o kolędowaniu w Polsce" związaną z najważniejszym świętem w kalendarzu obrzędowym polskim - Bożym Narodzeniem.

Wystawa czynna w terminie: 01.12.2013 - 01.03.2014.

Jeszcze do niedawna ze świętami Bożego Narodzenia (dawniej zwanymi Godami) kojarzono nierozerwalnie nie tylko choinkę, opłatek ale także kolędników. Współczesnym Polakom słowo kolęda kojarzy się najczęściej tylko ze śpiewaną w tym okresie pieśnią religijną o narodzeniu pańskim (zwanymi niegdyś kantyczką i pastorałką). Bardzo powszechnie identyfikowane jest ono również z duszpasterską wizytą w domach wiernych, która ma zapewnić domowi błogosławieństwo Boże w nowym roku.

Korzeni słowa kolęda szukać jednak należy w czasach wcześniejszych niż religia chrześcijańska. W starożytnym Rzymie łacińskie calendae, stosowano do pierwszych dni miesięcy i roku, podczas których zwyczajowo składano sobie życzenia i obdarowywano się prezentami. W przedchrześcijańskich społecznościach rolniczych, w tym również u naszych przodków, zimowe przesilenie słoneczne, stanowiło jeden z najważniejszych, ale i najgroźniejszych okresów w roku. Ubywające słońce, zamierająca przyroda, chłód i brak pożywienia przerażały ich rokrocznie. Obawiając się końca swego świata podejmowali szereg działań o charakterze magicznym, które miały wesprzeć i przyśpieszyć powrót słońca, rozpoczynając tym samym kolejny cykl wegetacji w przyrodzie. Jednym z powszechnie stosowanych, było przekonanie o możliwości kreowania przyszłości za pomocą wypowiadanych słów. Wierzono, iż mają one magiczną moc sprawczą, toteż chcąc zapewnić sobie w przyszłym roku powodzenie, obchodzono gospodarstwa, wypowiadając życzenia o charakterze gospodarczym, matrymonialnym i zapewniającym zdrowie.

Aby wzmocnić akt kreacji należało wypowiedzieć je w szczególny sposób, korzystając dodatkowo z określonych rytuałem gestów, muzyki, strojów i masek. Stosowano też szereg atrybutów, które powszechnie kojarzyły się z dostatkiem, zdrowiem, siłą, światłem i płodnością. Zakładano więc futra zwierząt, przywdziewano ich maski, bądź wodzono nawet żywe zwierzęta, które symbolizowały siłę i płodność np. tura, niedźwiedzia, bociana. Takie rytualne obchodzenie domów nazywamy w naszej kulturze kolędowaniem. Obowiązującą w tym obrzędzie zasadą jest wzajemna wymiana darów. Kolędnicy ofiarowywali każdemu domowi magiczną moc słowa za co gospodarze rewanżowali się podarunkiem w postaci pożywienia, a z czasem też pieniędzmi i alkoholem. Takie formy kolędowania znane były w Polsce i na Słowiańszczyźnie zapewne na długo przed przyjęciem chrześcijaństwa. Religia katolicka nałożyła na pogańskie i rolnicze święta zimowego przesilenia własne obrzędy związane z narodzeniem Chrystusa, początkiem liturgicznego roku kościelnego, z czasem również początkiem roku kalendarzowego. Pogański obrzęd kolędowania przyjmował pewne elementy nowej wiary, nie pozbawiając się do końca jednak dawnych treści. Stąd do czasów nam współczesnych kolędowanie nadal zawiera w sobie tradycje zarówno słowiańskie, antyczne i chrześcijańskie, tworząc osobliwy synkretyzm wierzeniowy.

Na niewielkiej przestrzeni wystawy trudno jest zaprezentować wszelkie występujące dotąd w naszym kraju formy kolędnicze, stąd wybraliśmy tylko niektóre, reprezentujące żywe dotąd tradycje ludowego kolędowania z różnych, często odległych sobie regionów kraju. Niezwykle dbający o zachowanie miejscowych tradycji kolędniczych jest obszar Żywiecczyzny. Na wystawie znalazły się obiekty używane przez kolędnicze grupy: Szlachciców, Dziadów i Podłaźników. Region krakowski reprezentowany jest przez grupę Herodów, a także nierozerwalnie kojarzoną z Krakowem - Szopkę. Zwyczaje kolędnicze z Polski południowo - wschodniej przybliżą nam maski Drobów Noworocznych. Z Podlasia sprowadziliśmy barwne, bardzo popularne i własnoręcznie wykonywane gwiazdy, z którymi dotąd chętnie się tam kolęduje. Kaszuby reprezentowane są przez Gwiazdki zwane też czasem Gwiżdżami czy Gwiazdorami, które dotąd znane są mieszkańcom tego regionu. Dzięki znajdującym się na wystawie multimediom pokaz grup kolędniczych jest nie statyczny a dynamiczny.

Wystawie towarzyszyć będzie szeroka oferta edukacyjna dla grup szkolnych w postaci: lekcji, prezentacji multimedialnych, filmów oraz warsztatów plastycznych poświęconych nauce wykonywania masek kolędniczych. W grudniowe i styczniowe weekendy organizowane też będą rodzinne warsztaty plastyczne. Szczegółowe informacje zamieszczane będą na stronie internetowej muzeum. Uzyskać je można pod nr tel. 58 552 - 41- 39, 58 552-12-71 w. 107.